Mysterie en melancholie in Malmédy
De heruitgave van 2024 door de fijne literaire uitgeverij Tzara bevat niet alleen De Pillecyns novelle uit 1933, maar ook een uitgebreide inleiding van Tom Lanoye en een onderzoeksverslag van Annick Lesage over de historische figuur achter het verhaal. De novelle bevat ook illustraties van Reinhart Croon. De meeste lezers van de leesclub waarmee ik dit boek besprak, hadden dan ook deze uitgave gelezen, een enkeling was erin geslaagd een bijna oorspronkelijke uitgave te bemachtigen en iemand anders had dan weer beroep gedaan op de DBNL (Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren).
De inleiding van Tom Lanoye gaat over de gekende en controversiële levenswandel van de auteur. Filip De Pillecyn (1891-1962) was namelijk een nazicollaborateur: hij zette zich in voor een Vlaamse Kultuurkamer, was redactielid van een Duitsgezind blad en spoorde jongeren aan om naar het oostfront te gaan. Na de oorlog werd hij zwaar bestraft maar zwoer hij zijn verleden nooit af. Lanoye gaat, zeker sinds hij zich zijn laatste roman De draaischijf er nog meer in verdiept heeft, te keer tegen die collaboratie. Toch breekt hij een lans om het werk van De Pillecyn nog steeds te lezen, niet het minst omdat zijn werk in feite maar heel weinig nationalistische propaganda bevatte. Ik mag het er graag mee eens zijn om boeken, en andere kunstvormen, op hun merites te waarderen, dus waarom deze korte novelle niet? Ook kijkt hij naar deze novelle "Monsieur Hawarden" als was het de eerste “genderfluïde, misschien zelfs non-binaire novelle in de Vlaamse Letteren”. Daar zijn we het dan misschien niet zo zeer over eens, waarover later meer.
Een mysterieuze figuur genaamd Monsieur Hawarden betrekt een huisje in de Hoge Venen, dichtbij Malmédy, vandaag de Belgische Oostkantons, maar correct in de novelle verwezen als naar een klein Pruisisch dorp aangezien we in de tijd van vóór de Eerste Wereldoorlog zitten, en dit dan nog helemaal geen Belgisch gebied is. De beschrijvingen van De Pillecyn zijn dromerig, atmosferisch, en vooral erg suggestief voor de setting van het verhaal dan wat er echt zwart op wit wordt gezet. Hawarden die zich teruggetrokken heeft uit zijn vorige leven, wandelt dagelijks in de omliggende bossen met zijn elegante stadskledij, en zal steeds een vreemde eend in de bijt zijn in het dorp. De tiener Alex is gefascineerd door hem, en hij voelt zich vereerd dat hij deze monsieur telkens mag vergezellen en hem in het dorp en de omgeving mag gidsen.
De taal en de stijl van de auteur doen zeker denken aan een boek van een tijdsgenoot van hem dat ik al las: “Elias of het gevecht met de nachtegalen” van Maurice Guilliams. Een diepe melancholische stijl maakt zich meester van de bladzijden. Geleidelijk wordt duidelijk dat Monsieur Hawarden eigenlijk een vrouw is die als man leeft. De Pillecyn suggereert dat zij deze keuze maakte na een gebroken hart. Onze leesclub suggereert zelfs dat er nog een spectaculairder verhaal kan achter zitten, onopzettelijke doodslag misschien zelfs, als wraak op een man die Mary geslagen of misbruikt zou hebben, of gewoon weggelopen uit een ongelukkig huwelijk. Aangezien dit nooit helemaal duidelijk wordt, kan de fantasie daarover alle kanten op gaan.
Of monsieur Hawarden, geboren als de Engelse Mary Gillibrand, genderfluïde is, of echt als ideaal heeft een man te willen zijn, zit volgens mij niet in het verhaal. Zeker is dat Mary als vrouw nog een sterk verlangen in zich voelt, en zich als vrouw nog steeds geliefd wil voelen. Maar met haar verleden duikt ze onder en doet ze zich als man voor om voor zichzelf in te kunnen staan, en onafhankelijk te kunnen leven. Ze wil zich niet meer aan de normen van die tijd voor vrouwen conformeren kortom. In de geschiedenis zijn er nog wel meer voorbeelden van te vinden.
Zoals bijvoorbeeld ook George Sand, geboren als Amantine Aurore Lucile Dupin, een Franse schrijfster en feministe, en onder haar mannelijk schrijverspseudoniem bekend werd, en met wie de historische Mary, zo blijkt uit het historische onderzoek van Annick Lesage, goed bevriend raakte toen ze beiden op hetzelfde internaat in Parijs onderwijs kregen.
Annick Lesage is inderdaad op zoek gegaan naar wie de echte Monsieur Hawarden was: Mary/Mériora Gillibrand. In haar jeugd was ze eerder een kwajongen, waarvan ze op haar internaat zo veel mogelijk moest genezen. Haar onderzoek is niet zo zeer literair dan wel historisch waardoor we als lezer met heel wat feiten overspoeld worden. Dit brengt ook een groot verschil aan het licht, tussen wie Gillibrand echt was, een ontembare, intelligente vrouw uit de Engelse hogere klassen die bevriend raakte met George Sand, en het in isolatie levende personage dat De Pillecyn van haar heeft gemaakt. Lesage maakt haar onderzoek erg spannend. Als een detective graaft ze zo diep mogelijk en probeert ze zoveel mogelijk over Mary Gillibrand oftewel onze Monsieur Hawarden te weten te komen. Maar hoe hard Lesage ook probeert, haar werkelijke motieven om als man te leven blijven natuurlijk als een mysterie in de lucht hangen en geven aanleiding tot nieuwe verhalen over deze fascinerende figuur. Zowel Lanoye als de leesclubleden gaven een mooi rijtje (LGBTQI+) auteurs op die met deze premisse aan de slag zouden kunnen. Ik denk hierbij zelf ook aan enkele namen, en wie weet wie dit leest, ook wel aan een aantal.
Filip De Pillecyn liet zich ten slotte zelf inspireren door een Franse novelle die al bestond over deze figuur, geschreven door de Waalse auteur Henri Pierre Faffin, gebaseerd op ware feiten, en waarvoor hij de vraag had gekregen die te vertalen. Daar hield hij zich niet aan, en hij maakte gewoon zijn eigen gefictionaliseerde versie . En dan regisseerde (de mij onbekende) Harry Kumel in 1968 ook nog een film gebaseerd op dit verhaal (met een zekere Ellen Vogel in de hoofdrol, mij ook onbekend). De novelle op zichzelf raakte meerdere snaren, de schrijfstijl is prachtig, en de relatie tussen monsieur Hawarden en Alex wordt erg knap weergegeven. Het is de moeite om dit werkje tot tweemaal toe te lezen en er je helemaal in te verdiepen.
Titel: Monsieur Hawarden
Auteur: Tom Lanoye, Filip De Pillecyn, Annick Lesage
Illustrator: Reinhart Croon
Uitgever: Tsara
Jaar: 2024
