Kairos - Jenny Erpenbeck

Een passievolle complexe roman waarin privé en politieke gebeurtenissen synchroon verlopen

Jenny Erpenbecks roman “Kairos” (2021) speelt zich af in Oost-Berlijn aan het eind van de jaren tachtig en vertelt het verhaal van een intense maar ongelijke liefdesrelatie tegen de achtergrond van de in verval geraakte DDR.

In 1986 ontmoet de 19-jarige Katharina de 34 jaar oudere Hans, die getrouwd is. Ondanks het leeftijdsverschil en zijn huwelijk beginnen ze een gepassioneerde affaire. Hans, een onsuccesvolle schrijver en redacteur, oefent een sterke intellectuele en emotionele aantrekkingskracht uit op de jonge Katharina. Hij introduceert haar in de wereld van literatuur, kunst en klassieke muziek, en vormt haar politieke opvattingen en domineert steeds meer haar leven. Hun relatie wordt vanaf het begin gekenmerkt door een onevenwichtige machtsverhouding. Hans controleert en manipuleert Katharina, terwijl zij zich aan hem onderwerpt en steeds meer haar eigen identiteit verliest. De giftige dynamiek tussen hen wordt weerspiegeld in de desintegrerende politieke orde van de DDR.

De roman is nauw verweven met de historische gebeurtenissen van de late DDR. Het persoonlijke verhaal van Katharina en Hans wordt parallel verteld aan het verval van de socialistische staat. De val van de Berlijnse Muur en de hereniging markeren ook een keerpunt in hun relatie, die uiteindelijk uit elkaar valt.

Erpenbeck gebruikt een complexe vertelstructuur die voortdurend en zonder aankondigingen, schakelt tussen verschillende perspectieven en tijdstippen. Daardoor wil de auteur ook benadrukken dat het paar zich lange tijd als één entiteit, een “wij”, beschouwt. De titel “Kairos” verwijst naar de Griekse term voor het juiste of beslissende moment, een thema dat door de hele roman loopt. De auteur verweeft vakkundig persoonlijke herinneringen met historische gebeurtenissen en filosofische reflecties.
Macht en afhankelijkheid in relaties, de rol van tijd en tijdelijkheid, het verlies van idealen en illusies, en de transformatie van de Oost-Duitse samenleving zijn allemaal thema’s die in het boek terugkomen.

Kairos won in 2024 de Internationale Booker prijs (een prijs voor zowel de auteur als de vertaler, Michael Hofmann in dit geval voor de Engelse editie) en werd internationaal geroemd. De roman wordt gekenmerkt door een heel precies taalgebruik en veel psychologische diepgang. Erpenbeck slaagt erin om zowel een beklemmend portret van een giftige relatie als van een hedendaags beeld van de in verval geraakte DDR te creëren. Door de complexiteit van het boek, en de Duitse taal waarin ik dit las, heeft dit boek me bijna 2 maanden leestijd gekost of opgeleverd, afhankelijk van hoe je het bekijkt. Gelukkig kon ik dit bespreken met mijn lokale leesclub en er daardoor ook weer veel meer uit halen. Ook al was het soms moeilijk tussendoor, was dit werk het zeker waard.

De vorige titels die ik van deze auteur las, gaven ook brede inzichten in thema’s als migratie, identiteit en herinneringen. Zij zelf is afkomstig uit Oost-Duitsland en studeerde Theater aan de Humboldt Universiteit in Berlijn. Erpenbeck werkte eerst als theaterregisseur totdat ze zich tot succesvol auteur ontpopte. Ze won al tal van literaire prijzen en een aantal van haar boeken werden al in meerdere talen vertaald.  

Titel: Kairos

Auteur: Jenny Erpenbeck

Vertaler: Elly Schippers

Uitgever: Penguin Verlag, De Geus (Nl)

Jaar: 2021, 2024

--- Je reactie wordt pas zichtbaar nadat ik ze heb goedgekeurd. Your reaction will become visible after I will have approved it. Votre réaction devient visible après que je l'aurai approuvée.

Marzahn, mon amour: Geschichten einer Fusspflegerin

Hoe je een andere wending aan je leven kan geven

 

In mei dit jaar volgde ik een keer uit nieuwsgierigheid de uitreiking van de Dublin Literary Award, die openstaat voor zowel Engelstalige als naar het Engels vertaalde romans die in de loop van de twee voorafgaande jaren zijn gepubliceerd in het Engels. De nominaties voor de longlist van deze Award worden telkens uitgebracht door publieke bibliotheken uit 177 landen wereldwijd. Bij een vertaald boek gaat er van het prijzengeld ook een vierde naar de vertaler. Dit jaar werd “Marzahn, mon amour: Geschichten einer Fusspflegerin” uit 2019 van de Duitse auteur Katja Oskamp de laureaat. In 2021 kwam hiervan een Engelse vertaling uit, in het Nederlands is dit boek nog niet beschikbaar. Een vertaaltip voor de uitgeverijen hier!

Het boek is autofictie. Ergens in de veertig, in die midlife jaren, beleeft de schrijver Katja Oskamp een moeilijke periode: haar kinderen zijn het huis uit, haar man wordt ziek en haar schrijven lukt ook niet meer goed. Ze wordt als het ware onzichtbaar. Dan ben je noch oud noch jong, dit zijn ‘vervlogen, vaag geworden’ jaren: 

“Die mittleren Jahre, in denen du weder jung noch alt bist, sind verschwommene Jahre. Du kannst das Ufer nicht mehr sehen, von dem du einst gestartet bist, und jenes Ufer, auf das du zusteuerst, erkennst du noch nicht deutlich genug.” 

Op een goed ogenblik krijgt ze een aanbod waardoor ze zich omschoolt tot medisch pedicure (chiropedist oftewel “Fusspflegerin”). Ze gaat werken in het stadsdeel Berlijn Marzahn*, dat getekend is door sociale appartementen waarin vele bewoners in min of meer precaire sociaaleconomische omstandigheden wonen. 

Een zij-uitstapje naar het vorige boek dat ik las: Kae Tempest schreef om terug in verbinding te komen met mensen, het leven aan te raken, er te zijn voor elkaar. Katja Oskamp deed dit dus in de praktijk, toen ze zich in haar eigen persoonlijke crisis bevond en haar leven een andere wending gaf door zich in te zetten in een medisch zorgberoep voor mensen die daar, te midden van hun levensgebeurtenissen, ups en downs, een dagelijks te voeren strijd, zich terug gezonder door gaan voelen en hun welzijn hierdoor duidelijk verhoogt. Ook het pure ‘lichamelijke’ contact is iets dat respect betuigt naar haar cliënten toe, en wat volgens Oskamp zo gemist werd tijdens de lockdown. Tegelijkertijd krijgen deze cliënten de durf om hun levensverhaal met haar te delen, waardoor zij ze kon opschrijven, en waarbij er zeker enkele uitzonderlijke zitten. 

Oskamp slaagt erin haar cliënten en zichzelf te portretteren en hoe ze tot dit besluit is gekomen te vatten in een spaarzaam licht boek dat deze verschillende verhalen en haar eigen verhaal als rode draad samenvlecht tot één geheel. Net als op haar cliënten laat ze ook het licht schijnen op haar twee collega’s, die ze met evenveel vriendschap, liefde en tederheid tot leven wekt. Ook de geschiedenis van de DDR leer je zo beter kennen. Dat geheel voelt niet zwaar aan, er is ook voldoende humor in verweven!

Achteraf lees je wel in enkele interviews naar aanleiding van deze prijs dat ze net door dit boek in haar thuisland evenals al in enkele andere landen uit haar onzichtbaarheid is getreden en daardoor terug deeltijds is gaan werken. Of hoe een leven anders kan gaan lopen, als je er een flinke draai aan durft te geven. 

*Marzahn is van oudsher een dorp en wordt sinds de 20ste eeuw getekend door de bewogen Duitse geschiedenis: in de jaren 1920 gaat het behoren tot het uit z’n voegen gebarsten Groot-Berlijn; onder Nazitijd wordt het gebruikt voor verschillende kampen voor dwangarbeiders en er wordt ook een interneringskamp voor zigeuners opgericht; na W.O. II komt het onder Sovjetbezetting en gaat het behoren tot Oost-Berlijn; in de jaren 1970 wil de DDR het sociale huisvestingsprobleem oplossen en in Oost-Berlijn maar liefst 200.000 nieuwe woningen bouwen, waarvan er een heel deel in de vorm van hoogbouw in Marzahn komen; na 1990 bij de Duitse hereniging hoort het terug tot het eengemaakte Berlijn en ondergaat het nog eens enkele herschikkingen als district.

Titel: Marzahn, mon Amour: Geschichten einer Fusspflegerin

Auteur: Katja Oskamp

Uitgever: Hanser Berlin

Jaar: 2019

--- Je reactie wordt pas zichtbaar nadat ik ze heb goedgekeurd. Your reaction will become visible after I will have approved it. Votre réaction devient visible après que je l'aurai approuvée.

Herkunft (Herkomst) - Saša Stanišic

Knappe beschouwingen over herkomst en identiteit, tussen waarheid en “Erfindung”

In het boek Herkomst van de Duits-Bosnische schrijver Saša Stanišic (1978) die als 14-jarige naar Duitsland kwam, zitten zo vele thema's dat het moeilijk is om ergens te beginnen. 

Een eerste indruk is dat deze op zijn eigen biografie gebaseerde roman die in 2019 de Duitse Boekhandelprijs won en dit jaar de Europese Literatuurprijs, gefragmenteerd en associatief is. Het boek is dan ook onderverdeeld in allemaal kleine hoofdstukjes die op één of andere manier altijd wel iets te maken hebben met het voorafgaande stukje. De uitweidingen zijn lang en de afslagen die worden genomen legio. In Višegrad bezoekt Stanišic zijn grootmoeder die dement is geworden maar zo lang mogelijk in haar eigen huis blijft wonen. Uiteindelijk wordt ze na een val waardoor ze een arm breekt toch naar een rusthuis voor ouderen gebracht. 

Zijn boek vermengt het leven van zijn grootmoeder met dat van zichzelf, zijn ouders en de rest van zijn familie. De 40-jarige auteur gaat op zoek naar herinneringen uit zijn jeugd en vooral aan zijn grootmoeder. Met veel begrip en tederheid zoomt hij in op deze vrouw waarvan hij meer te weten wil komen. Hij neemt je op verschillende tijdstippen mee naar Višegrad, een stad in de ‘Servische Republiek’ en een regio binnen Bosnië – Herzegovina, waar hij als kind woonde, het dorpje Oskoruša waar zijn familie vandaan komt, of Heidelberg waar hij als tiener is opgegroeid. Hij vertelt familie-anekdotes maar neemt dikwijls een loopje met de waarheid, en verweeft er dikwijls zijn eigen verzonnen verhalen tussendoor. 

De auteur is een kind van een Servische vader en een Bosnische moslimvrouw. Hij maakte de tijd mee onder Tito die de Joegoslavische samenhang bewaarde onder zijn versie van het communisme maar die nadien afbrokkelde door het weer opkomende nationalisme. Toen de Joegoslavische burgeroorlog in 1992 uitbrak, vluchtte het gezin naar Duitsland waardoor hij niet rechtstreeks met die oorlog in aanraking kwam, maar deel werd van de grote groep Bosnische en andere Joegoslavische migranten in Duitsland. Saša kwam terecht in een veelkleurige school in een intensieve taalklas met nieuw aangekomen vluchtelingenkinderen van over heel de wereld en waar geen plaats voor racisme was. Iedereen was er gelijk voor de wet. Ook de jongeren waarmee hij omging aan het Aral-tankstation werden zijn vrienden. Maar daarbuiten was het wat anders. Zijn ouders namen jobs aan die onder hun ervaring en diploma’s lagen om te kunnen overleven en hem alle kansen te geven, en ze leefden als gezin in een huis met vele anderen onder precaire omstandigheden. 

Door een leraar Duits die ontdekt dat hij in de pauze gedichten schrijft, en hem gaat helpen, ontdekt hij zijn liefde voor taal en ontwikkelen zich zijn schrijversambities. Taal is dan ook een ander thema doorheen dit boek, en titels van literaire ontdekkingen ontbreken er ook niet in. En hoewel hij zelf door dit schrijverstalent een verblijfsvergunning kan bemachtigen in Duitsland, wordt de rest van zijn familie echter na enkele jaren uitgewezen. Zo worden thema’s als de vluchtelingenproblematiek en racisme door het boek verweven. 

Door de diverse onderwerpen en de herkenbare situaties die Stanišic beschrijft, blijft het boek echter een lichtvoetige toon behouden. Er wordt dan ook volop afgewisseld tussen persoonlijke reflecties, fantasievolle verhalen en mooie beschrijvingen. Anderzijds is het boek ook niet altijd even makkelijk te volgen omdat er om de haverklap en per hoofdstukje van situatie en tijdstip gewisseld wordt. Behalve enkele hoofdstukken uit het perspectief van de oma, blijft het perspectief wel bij de verteller van het boek, de auteur dus, zelf. 

Eigenlijk wil Stanišic lange tijd zelf niet over zijn ‘herkomst’ nadenken en vindt hij dit een kunstmatig thema als hij door zijn grootmoeder naar het dorpje Oskoruša wordt meegenomen waar de familie haar wortels heeft en hij er meer over zijn overgrootouders te weten komt. Zelfs dan omschrijft hij dit nogal scherp als ‘saamhorigheidskitsch’. Maar bij het ouder worden ontkomt hij er niet aan. Hij wordt zelf slachtoffer van racisme, en het is de tijd van verschillende brandstichtingen tegen Duitse vluchtelingencentra die ze in de klas te zien krijgen. Later komt de AfD in Duitsland op, Alternative für Deutschland. In de nieuwe vluchtelingen die via de Balkanlanden Duitsland binnenkomen, herkent hij zichzelf. En dan wordt hij ook zelf vader. Welke verhalen wil hij zijn zoon doorgeven? Zijn vroegere land bestaat zelfs niet meer. Toch wil hij tot op het einde tot verschillende plaatsen behoren en ziet hij in zichzelf verschillende identiteiten/lagen terug (de ‘lasagne-identiteit’ dixit Mohamed Ouamaari, Vlaams-Marokkaans columnist en schrijver). 

Met het verhaal van zijn grootmoeder heeft hij ook moeite om er een einde aan te maken, omdat hij haar simpelweg niet wil afgeven. En haar wegdeemsterende herinneringen aanvullen met zijn eigen verhalen. Waar zij zelfs ingrijpt om te zeggen, stop het is genoeg geweest. Tussen die verhalen kan de lezer zelf een einde kiezen, een beetje te ingenieuze constructie om hier als lezer volledig in opgenomen te worden eerlijk gezegd en waardoor je toch vooral op afstand blijft, hoe ontroerend dit ook bedoeld wordt of hoe fantasievol ook geschreven. De breuk met de rest van de roman is daarvoor wat te groot.

De zin uit het juryverslag en opgevangen in het filmpje van zijn prijsuitreiking voor de Duitse Boekhandelprijs in 2019  “Zwischen Wahrheit und Erfindung” (evenals zijn uithaal naar de Oostenrijker Peter Handke, die enkele dagen voordien de Nobelprijs Literatuur werd toegekend), gaat zeker op voor deze roman. “Erfindung” is echter moeilijk te vertalen in het Nederlands; daar zit zowel de ‘fictie’ (fantasie, (uit)vinding, vondst) in als de ‘ontdekking’, de ‘openbaring’. Het boek is eveneens een heel geslaagde poging om te vertellen over de zwaar beladen burgeroorlog in ex-Joegoslavië. 

Titel: Herkunft
Auteur: Saša Stanišić
Uitgever: Luchterhand

Jaar uitgave: 2019

Titel: Herkomst

Vertaler: Annemarie Vlaming

Uitgever: Ambo|Anthos

Jaar uitgave: 2020

--- Je reactie wordt zichtbaar nadat ik ze heb goedgekeurd.

Kopieer deze link in je browser als je mijn blog wil volgen via follow.it: https://follow.it/villanathalieoverlezen

Aller Tage Abend (Een handvol sneeuw) - Jenny Erpenbeck

Een complexe en lyrische tour de force over willekeur en toeval

Achtergrond: de Centraal- en Oost-Europese geschiedenis

Na Gaan, ging, gegaan (Gehen, ging, gegangen - 2015) en Huishouden, een niet zo sterke vertaling van de Duitse titel Heimsuchung (2008) van de Duitse schrijfster Jenny Erpenbeck kwam haar roman Aller Tage Abend (Een handvol sneeuw - 2012) aan de beurt. De genoemde romans zijn hiermee ineens ook in volgorde gerangschikt van moeilijkheidsgraad, waarbij de constructie en de filosofische inslag van Aller Tage Abend wel de kroon spant. Erpenbeck kan duidelijk tot de sterkste literaire auteurs van Duitsland gerekend worden. Deze roman werd verschillende keren genomineerd en geprezen, en won in 2015 de Europese Literatuurprijs.

In Aller Tage Abend wordt een kind geboren in de buurt van Brody (het huidige Oekraïense Lviv), in het toenmalige Galicië (Polen-Oekraïne) in de Oostenrijks-Hongaarse republiek. Dat gebied waar tot na W.O. I vele ‘Oostjoden’ woonden*, en ook meesterlijk neergezet door de grote Joseph Roth in o.a. zijn klassieker Radetzkymars, is de eerste setting waarin de baby van een joodse moeder en een katholieke vader al snel sterft. Maar wat als… de moeder of de vader ’s nachts het raam had opengerukt, een handvol sneeuw van de vensterbank gegrist en onder het hemd van het kind gestopt, dan was het meisje misschien opeens weer gaan ademen. Hoe zou haar leven dan zijn verlopen?

In vijf delen probeert Jenny Erpenbeck te beschrijven hoe het leven van dit meisje/deze vrouw er had kunnen uitzien als er zich willekeurige andere voorvallen hadden voorgedaan doorheen een groot stuk wereldgeschiedenis. Zo neemt Erpenbeck je mee van Galicië via Wenen in de vroege 20^ste eeuw naar het door communisme doordrongen Moskou tot in het Berlijn van voor en nà de val van de Muur. Zo wordt deze roman gekaderd in de ganse 20^ste eeuw in dit centraal-oostelijke deel van Europa.

De chronologische draad doorheen het leven van het grotendeels anoniem gehouden ‘maidele’ wordt telkens onderbroken bij een vroegtijdige dood, maar afgewisseld door een aantal intermezzo’s waarin het toeval wordt onderzocht en een andere weg wordt ingeslagen waardoor het personage dan verder leeft, ook aangehouden in de volgende delen. Dat geeft toch een bepaalde houvast aan het verhaal. Van jong meisje groeit het personage op tot oudere vrouw, waarbij je je als lezer kan afvragen of dit leven vol grote geschiedenissen werkelijk door een onheldhaftige natuurlijke dood in een rusthuis zou moeten eindigen. In de laatste twee delen laat ze een zoon na, die voelt dat hij verhalen in zich draagt van zijn verleden die hij niet kent:

“Frei ist er, doppelt frei, in seinem Innern trägt er als ein groẞes schwarzes Land all die Geschichten, die seine Mutter ihm nicht erzählt oder verschwiegen hat, mit sich herum, trägt vielleicht sogar diejenigen Geschichten, die nicht einmal seine Mutter wusste oder in Erfahrung gebracht hat, mit sich herum, kann sie nicht loswerden, aber sie auch niet verlieren, weil er sie gar nicht kennt, weil all das in ihm gegraben ist, weil er mit Innenraümen, die ihm nicht gehören, schon aus seiner Mutter geschlüpfft ist und sein eigenes Inneres nicht anschauen kann.”

Ook zijn die laatste delen onmisbaar om de draden van haar levensloop aan elkaar te weven, haar leven te kunnen overschouwen. De mannen rondom haar waren altijd afwezig, de verschillende vrouwen die de lezer heeft leren kennen, zetten lijf en leden in een overlevingsstrijd in voor zichzelf en hun kroost, het is een fragmentair maar erg compleet verhaal. De lyrische schrijfstijl en de complexe opbouw maken dit tot een bijzonder rijk maar ook zwaar boek, zeker als je het dan nog eens in het Duits leest. Er zit veel verdriet maar ook schoonheid in en aan het einde een grote ontroering die qua sentimentaliteit wat in contrast staat met de andere delen en een zekere lotsbeschikking en gelatenheid in zich dragen.

Dit is een boek waarover ik meer dan drie weken deed, gelukkig niet aan één stuk door. Wie weet toch de moeite waard om het nog eens in het Nederlands te lezen voor een groter begrip. Elly Schippers stond in voor de vertaling die ik niet kan beoordelen, maar in de Nederlandse titel komt alvast een van de motieven terug van het boek, in plaats van de Duitse uitdrukking die vertaald maar de helft van de betekenis zou kunnen omvatten.   

*Van deze ‘Ostjuden’ emigreerden er ongeveer tweehonderdduizend nà W.O. I naar de VS, diegenen die achterbleven, trokken naar Berlijn en Wenen en werden toen W.O. II uitbrak, naar de concentratiekampen gedeporteerd. 

Titel: Aller Tage Abend

Auteur: Jenny Erpenbeck
Uitgever: Verlagsgruppe Random House – Albrecht Knaus Verlag

Jaar uitgave: 2012

--- Je reactie wordt zichtbaar nadat ik ze heb goedgekeurd.