Lessen - Ian McEwan

Knap geschreven levensverhaal met een wat langdradig begin en te uitvoerige uitwerking.

De roman Lessen van Ian McEwan uit 2023 was het eerste boek van de leesclub dit schooljaar. Met bijna 600 pagina's is het zijn dikste roman ooit, waarin hij voor het eerst uitvoerig put uit zijn eigen leven. Voor de Booker Prize werd het een te klassiek geschreven boek genoemd, maar is dat wel zo? Er wordt geput uit ongeveer zeventig jaar geschiedenis, die wordt gelinkt aan het verhaal van de Engelse Roland Baines over diezelfde periode van zeventig jaar, van zijn elfde jaar als schooljongen tot bejaarde opa.

Het leven van Roland wordt getekend door twee vrouwen: zijn pianolerares Miriam Cornell, die hem als veertienjarige manipuleert, en zijn eerste vrouw Alissa, die hem en hun zoontje plotseling verlaat . Deze ervaringen blijven hem zijn hele leven achtervolgen en hebben verstrekkende gevolgen voor zijn geest en liefdesleven, hoewel hij dit zelf eerst eerder wegwuift en er nogal licht over gaat. McEwan beschrijft de manipulatieve relatie met Roland’s pianolerares met een scherpe pen, waarbij hij het diepe ongemak van Roland heel invoelbaar beschrijft. In zijn latere leven voel je doorheen het boek de grote invloed van deze gebeurtenis.

Roland liet heel wat kansen in zijn leven onbenut: hij had het talent om concertpianist te worden maar liet dit passeren (vanwege die pianolerares dus). Hij maakte zijn school niet af en had allerlei baantjes als tennisleraar en (stelend) schrijver van wenskaartgedichten. Hij berust in de situatie, en is uiteindelijk tevreden met zijn baan als pianist in een plaatselijk hotel. Dit staat in schril contrast met Alissa, die bewust voor haar schrijverscarrière kiest en alles achterlaat om een succesvolle, wereldberoemde schrijfster te worden. Het boek maakt via deze personages duidelijk dat kiezen verliezen is en dat niet iedereen op dezelfde manier met levenskeuzes omgaat. De ene neemt actief beslissingen, de andere laat de dingen eerder over zich heen komen. Is dit herkenbaar voor iedereen? Er zijn soms ook situaties waarin het gewoon niet lukt.

Je ziet uiteindelijk Roland tevreden ouder worden met zijn naasten rondom hem: zijn geliefde (voor een tijdje), zijn kinderen en kleinkinderen, en een goede vriendenkring. Hij is vooral heel goed als vader en grootvader. Tegenover zijn zoon Lawrence is hij zorgzaam: als de Tsjernobylramp net gebeurd is, plakt hij bv. de kieren en de gaten af in zijn huis om hen beiden te beschermen. Maar hij laat Lawrence ten slotte ook vrij in de wereld, die bij het ouder worden een beetje dezelfde keuzes gaat maken als zijn vader. Later wordt zijn kleinkind Stefanie zijn oogappel, en zij kijkt naar hem op als hij verhalen vertelt. Dat is een hartveroverend schouwspel.

De roman speelt zich af tegen de achtergrond van belangrijke gebeurtenissen van de 20ste eeuw en het begin van de 21ste eeuw: de Suezcrisis, de Cubacrisis, Tsjernobyl, de val van de Berlijnse Muur, 9/11, het beleid van Margaret Thatcher, de klimaatcrisis, Brexit en de coronapandemie. Sinds hij kind is, interesseert Roland zich in wat zich afspeelt in de wereld rondom hem. Als hij op kostschool zit, is de Cubacrisis een van de gespreksonderwerpen in de jongensslaapzaal. Ook later bediscussieert hij politieke en sociale thema's met vrienden en familie.

Via herinneringen aan zijn vader, een militair en kolonel, en waardoor hij zijn kindertijd in een bubbel in Libië beleefd heeft, en de dagboeken van zijn Britse schoonmoeder wordt ook de Tweede Wereldoorlog besproken en de impact daarvan op het hedendaagse Duitsland. Zijn schoonmoeder Jane heeft bij de aanloop naar W.O. II in Oost-Berlijn gewoond waar ze vrienden en haar dan toekomstige Duitse man leerde kennen die betrokken waren bij Der Blaue Reiter (een vernieuwende kunstenaarsgroep van ca 1911 tot 1914), en Die Weisse Rose (een Duitse verzetsgroep tegen het Naziregime tijdens W.O. II). De familielink tussen Groot-Brittannië en Duitsland overstijgt de generaties en loopt door de hele roman.

McEwan gebruikt al deze historische gebeurtenissen als kapstok om Rolands leven aan op te hangen. Het boek is een knappe terugblik op meer dan een halve eeuw wereldgeschiedenis waarin Roland, met hoogte- en dieptepunten, zijn weg moet zoeken naar onafhankelijkheid, vrijheid en geluk. Weliswaar is het eerste deel heel detaillistisch en het moeilijkste om door te komen. Pas daarna wordt het boek leesbaarder en word je meer meegezogen in Roland’s leven.

McEwan is een meesterlijk schrijver met oog voor detail. Zijn beschrijvingen van omgevingen zijn tot in de puntjes uitgewerkt. Ook de personages zijn meticuleus neergezet, waardoor de lezer kan ontdekken hoe en waarom zij bepaalde beslissingen nemen. Zijn schrijfstijl is rijk, geraffineerd en allesbehalve spaarzaam.

McEwan springt heen en weer in de tijd aan de hand van flashbacks, waardoor de lezer inzicht krijgt in hoe het verleden doorwerkt in het heden en de toekomst. Je moet aandachtig genoeg zijn om niet verloren te raken en onderlinge verbanden te kunnen leggen. Vele jaren later laat de auteur Roland zijn vroegere pianolerares en Alissa, zijn eerste vrouw, terug opzoeken. De oudere Roland blikt steeds vaker terug op zijn leven dat hij bekijkt als een aaneenschakeling van gebeurtenissen en beslissingen. Het is soms pijnlijk om te lezen hoe traumatische ervaringen uit het verleden het heden sturen en tekenen, niet alleen voor mensen maar ook voor de wereld. De gebeurtenissen die ons zo maar overkomen, blijken steeds aanwezig te zijn in McEwans romans. “Life is what happens when you are busy making other plans.” In het slot laat McEwan Roland melancholisch terugblikken op zijn leven én angstvallig vooruitkijken op de veranderende wereld, met de klimaatcrisis die er uitspringt.

Ietwat kritischer dan over McEwan’s kunnen, ben ik over de Nederlandse vertaling, waarin me een aantal slordigheden zijn opgevallen, en de Britse cultuur en mentaliteit weer niet helemaal naar boven kwamen op heel wat momenten. Het is altijd jammer als je weer eens tot die conclusie moet komen. Al bij al is 'Lessen' een stevige aanrader, al is het even doorbijten en volhouden om je zo te laten meenemen door dit verhaal.

Titel: Lessen
Auteur: Ian McEwan

Vertalers: Harm Damsma, Niek Miedema
Uitgever: De Harmonie
Jaar: 2023